قنبره ابومحمد اسماعیل بن محمد مخزومیابومحمد اسماعیل بن محمد مخزومی مکی ملقب به قُنبره، از محدثان و دانشمندان بزرگ شیعه در قرن سوم هجری قمری بوده است. شیخ طوسی در کتاب الفهرست دو بار از او یاد کرده که همین مسئله موجب شده تا رجال‌شناسان در اتحاد یا تعدد آن دو، دچار تردید و اختلاف شوند. ۱ - معرفی اجمالیابومحمد اسماعیل بن محمد بن اسماعیل بن هلال مخزومی مکی، ملقب به قُنبره است. قُنبره به فارسی نام پرنده‌ای خوش‌آواز به نام چکاوک است. اما چرا به ابومحمد مخزومی، قُنبره لقب داده‌اند، روشن نیست. وی از دانشمندان شیعه است. ۲ - دیدگاه شیخ طوسیدر منابع رجالی همچون فهرست شیخ طوسی دو بار از او یاد شده است. در جایی می‌گوید: ابومحمد اسماعیل بن محمد بن اسماعیل بن هلال مخزومی از بزرگان شیعه در مکه بود و در آنچه روایت کرده، موثق و مورد اعتماد است. او زمانی از مکه به عراق آمد و محدثانی همچون ایوب بن نوح بن دراج (وکیل امام هادی و امام حسن عسکری (علیهما‌السّلام))، علی بن حسن بن فضال (م حدود ۲۹۰هـ)، حسن بن معاویه، محمد بن حسین (ابوجعفر زیات متوفای ۲۶۲ هـ) و احمد بن حسن بن فضال (م ۲۶۱ هـ) از او حدیث فرا گرفته و روایت کردند. ابومحمد مکی پس از مدتی دوباره به مکه بازگشت و ماندگار شد و به گفته شیخ طوسی، به همین دلیل روایات شیعه از وی اندک است. همچنین با برشمردن کتاب‌های مخزومی، می‌افزاید که پسرش محمد بن اسماعیل و علی بن احمد علوی عقیقی (م ۲۹۹ هـ) راوی کتاب‌های او هستند. شیخ طوسی در جای دیگری می‌گوید: اسماعیل بن محمد، ملقب به قُنبره از اهالی قم است و کتاب‌های بسیاری دارد که از جمله آنها، کتاب المعرفه می‌باشد. ۳ - اتحاد یا تعدد ابومحمدذکر کردن شیخ طوسی از ابومحمد مخزومی در دو مورد، موجب شده تا رجال‌شناسان در اتحاد یا تعدد آن دو، دچار تردید و اختلاف شوند، از آن‌رو که شیخ طوسی آنان را به ظاهر از هم تفکیک کرده و هم اینکه سندی نداریم که ابومحمد مخزومی اهل قم باشد و یا بدان‌جا سفر کرده باشد، برخی را بر آن داشته تا اتحاد را مردود بدانند. اما در مقابل، دلایل اتحاد بیشتر و قوی‌تر است: نخست اینکه شیخ طوسی در مورد دوم عیناً عبارت ابن‌ندیم را آورده که اسماعیل بن محمد قُنبره را از مردمان قم و نویسنده کتاب المعرفه معرفی کرده است. گویا شیخ طوسی متوجه نشده که وی همان اسماعیل مکی مخزومی است و در رجال خود با هر دو عنوان و در شمار کسانی که از ائمه (علیهم‌السّلام) روایت نکرده‌اند، آورده است. ولی ابوالعباس نجاشی به نقل از ایوب بن نوح که شاگرد مخزومی بوده، می‌گوید: اسماعیل بن محمد، قُنبره شهرت داشته است. مرحوم خویی هم از مجموع داده‌های شیخ طوسی و نجاشی نتیجه می‌گیرد که هر دو یکی هستند، چون بعید است که دو نفر هم‌عصر، اسماعیل بن محمد نام داشته و هر دو به قُنبره ملقب بوده و کتاب المعرفه داشته باشند. وجه جمع هم این‌گونه است که وی اهل مکه و مدتی ساکن قم باشد که پس از قم به عراق آمده و سپس به مکه بازگشته است. عکس این هم می‌تواند باشد که اهل قم بوده و در پی کسب دانش و معرفت به مکه، عراق و باز مکه رفته باشد. مسئله دیگری که درباره او مورد توجه قرار گرفته، گفته شیخ طوسی است که در فهرست اسماعیل مخزومی را استاد ایوب بن نوح و دیگران شمرده، ولی در رجال به عکس شاگرد آنان دانسته است. [۱۵]
ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۴۳.
مرحوم خویی قول دوم را ترجیح می‌دهد که قابل بررسی است و دست‌کم درباره علی بن حسن بن فضال، تامل بیشتری لازم است و نجاشی هم به نقل از ایوب، استادش را قنبره لقب داده است.۴ - آثارآثار و تالیفات ابومحمد به جز کتاب المعرفه، کتاب‌های التوحید، الامامه، التجمل و المروه و کتاب الصلاة می‌باشد. ۵ - مطالعه بیشتربرای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه شود. [۲۲]
زنجانی، موسی، الجامع فی الرجال، ج۱، ص۲۶۴.
[۲۴]
اعلمی حا‌ئری، محمدحسین، دائرة المعارف الشیعیة العامه، ج۳، ص۴۶۸.
۶ - پانویس۷ - منبعپژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۱۸۷، برگرفته از مقاله «اسماعیل بن محمد مخزومی». رده‌های این صفحه : راویان صاحب کتاب | محدثان شیعه سده سوم (قمری)
|